4. Pozisyon Komutlari
4.1 Pozisyon komut sistemi (G90, G91)

Programda kullanilan koordinat (pozisyon) degerleri G90 veya G91 kodunun
belirtilmesine göre mutlak veya artimsal olarak belirtilebilir. Program içinde
koordinatlar mutlak olarak belirtilecek ise G90 kodu, artimsal olarak belirtilecek ise
G91 kodu kullanilir. Program içinde G90 kodunun herhangi bir blokta belirtildigini
kabul edelim. Bu takdirde bu blokta ve bu bloktan sonraki bloklarda verilen
koordinat degerleri, taki G91 kodunun verildigi bloga kadar, mutlak olarak algilanir
ve CNC tezgah koordinat degerlerinin mutlak koordinatlar olarak verilmesine göre
islem yapar. Bahsedilen bu durum G91 kodu için de geçerlidir. G91 kodunun
belirtildigi bloktaki ve bu bloktan sonraki, taki G90 mutlak kodunun belirtildigi bloga
kadar, koordinat degerleri artimsal kod ile verildigi kabul edilir ve CNC tezgah
artimsal kod ile verilen koordinat degerlerine göre hareketini yapar. G90 ve G91 ayni
grupta bulunan dönüsümlü olarak kullanilabilen modal kodlardir. Yani bir defa
belirtildiginde ayni gruptan bir baska kod (G90 veya G91) belirtilene kadar aktif
olarak kalirlar.

Mutlak modda, takim program sifir noktasina göre verilen koordinat degerlerine göre isleme operasyonu yapar.N1 G90 G00 X0 Y0;Artimsal modda ise, takimin mevcut
pozisyonundan verilecek hareket noktasina kadar olan koordinat degerleri göz önüne alinarak hareket yapar. Artimsal kod ile hareket degerleri verilirken takimin mevcut
pozisyonu sanki program sifir noktasi imis gibi göz önüne alinir.


Takim mevcut konumda program sifir noktasinda iken, bir hareket kodu verdirilmek
istenirse, mutlak ve artimsal koordinat degerleri olarak ayni koordinat degerleri
verilir.
G90 veya G91 kodu önceki bloklarda belirtilmis ise, programin yazilmakta oldugu
bloktaki hareket koordinatlari bu belirtilen deger baz alinarak yapilir. Yani modal bir koddur. Tekrar tekrar belirtilmesine gerek yoktur.(G90) N3 X100. Y100.;Takim program sifir noktasina göre X100 ve Y100 degerlerinin çakistigi noktaya hareket eder.(G91) N3 X-100. Y50.;Artimsal degerleri cinsinden ise,hareket koordinatlarinin X
eskeninde –100 ve Y eskeninde 50 seklinde verilmesi gerekir.Ayni blok içinde çok sayida kod belirtilebilir. Buna mukabil verilen koordinat degerlerinin ne
tipte verildigini belirtmek,koordinat degeri verilmeden evvel bunun G90 lami yoksa G91 ile mi verilmis oldugunun belirtilmesi gerekir.

koordinat degeri verilmeden evvel bunun G90 lami yoksa G91 ile mi verilmis
oldugunun belirtilmesi gerekir.
N4 G90 X300. G91 Y100. ;
N4 blogu örneginde X ekseni hareketi mutlak komut olarak algilanmakta ve Y
hareketi ise artimsal komut olarak algilanmaktadir. Bu bloktan sonra belirtilecek olan
hareket kodlarinda G91 kodu aktif olarak kalir.
Tezgahin açilmasi sirasinda G90 veya G91 modlarindan hangisinin aktif olacagi
parametre ile ayarlanabilir.

3. Programlamanin Ana Hatlari

3.1 Takim Hareketlerinin Isparçasi Sekli Boyunca Programlanmasi

Tüm is parçasi sekillerii düz çizgiler ve yaylardan ibarettir. Bu sebeple, program
komutlari iki gruba bölünür; takimi dogru boyunca hareket ettiren program komutlarive takimi yay boyunca hareket ettiren program komutlari. Fakat gerçek islemlerde,
takimi is parçasi sekli boyunca hareket ettiren komutlara ilaveten yüksek hizda takimi
belirtilen noktaya pozisyonlandirmada kullanilan program komutlari da kullanilir.

1) Takimi bir dogru boyunca hareket ettirmenin programlanmasi

2) Takimi yay boyunca hareket ettirmenin programlanmasi
Yay boyunca takima hareket yaptirmak için, hareket dogrultusuna göre iki tip hareket
gereklidir; saat yönü ve saat yönü tersi. Bu sebeple bu hareketler için uygun olan G
kodunun verimesi gerekir.


3) Takimi hizli hareketle parçaya yaklastirma
Takim hareketi yukarida belirtilen komutlar (G01, G02 ve G03 interpolasyon
fonksiyonlari) vasitasiyla düzenlenebilir; buna mukabil kesme isleminin olmadigi
takim hareketlerinin isleme zamanini azaltmak ve islemin verimini artirmak için CNC
tezgahin kabul edebilecegi en yüksek hiz degerleri ile yapilmasi gerekir.

Not 1: Gerçek bir makinada, takim hareketi yerine tabla hareket ettirilebilir.Buna
ragmen program yazilirken sanki takim hareket ediyormus gibi düsünülür. CNC
tezgah takimi hareket ediyormus gibi verilen program komutlarini kendi bünyesinde
bulunan dönüsümler vasitasiyla otomatik olarak tabla hareketine dönüstürür. Bu
sebeple program yazilirken tabalanin hareket ediyor olmasi dikkate alinmaz.
Not 2: G00, G01 ve G02 deki ilk sifir sayisal degeri atlanarak geçilebilir. Kodlar
basitce G0, G1 ve G2 seklinde belirtilebilir.
Takimi bir dogru boyunca veya bir yay boyunca hareket ettirmek için kullanilan
fonksiyonlar “interpolasyon fonksiyonlari” olarak adlandirilir. Ayni sekilde takimi
hizli hareket ile (CNC tezgahin kabul edebilecegi en yüksek hiz 10 m/dak veya 20
m/dak) kesme noktasina pozisyonlandirmada kullanilan fonksiyon “pozisyonlama
fonksiyonu veya hizli hareket” olarak adlandirilir. G00, G01, G02 ve G03 gibi G
kodlari “hazirlik fonksiyonlari veya G-kod fonksiyonlari” olarak adlandirilir ve çok
sayida G kodu vardir.

3.2 Takimin is parçasini kesmesi için takima gerekli olan ilerleme miktari
(ilerleme hizi) nin programlanmasi

Is parçasini kesmek için, takimin ilerleme miktarinin islenen malzeme ve takimin
tipine uygun olarak verilmesi gerekir. Takimin ilerleme hizini belirtmek için
kullanilan fonksiyon “traverse –ilerleme fonksiyonu” olarak adlandirilir. Takimin
ilerleme miktari sayisal degerler ile belirtilir.
Örnegin kesme islemi esnasinda takimin dakikada 200 mm hiz ile ilerleyecek sekilde
kesme islemi yapabilmesi için F200.0 veya F200 seklinde programda ilerleme hizinin
belirtilmesi gerekir.

F komutu genel olarak interpolasyon fonksiyonlarinin kullanildigi ayni blokda
belirtilebilecegi gibi ayni zamanda tek basina da belirtilebilir. Bu kod modal
kodlardan bir tanesi oldugundan dolayi, ilerleme hizinin degistirilmesi gereken
bloklarda belirtilip ilerleme hizinin degistirilmek istenmeyen bloklarda belirtilmesine gerek yoktur.

3.3 Is milini döndürme, suyu açma v.s. gibi makina operasyonlarinin
programlanmasi

Bir is parçasini islemek için, is milinin döndürülmesi ve sogutma suyunun takimin
kesme islemi yaptigi esnada açilip kesme islemi yapilmayan kisimlarda kapatilmasi
gerekir. Bu tip operasyonlar dizisi “Ek Fonksiyonlar (M-Fonksiyonlari)” olarak
adlandirilir. Bunlar genellikle M adresini takibeden iki haneli sayisal karakter ile
belirtilir.





3.4 Is mili devrinin programda belirtilmesi
F kodunda oldugu gibi, malzeme ve kullanilan takima uygun düsecek sekilde uygun is
mili devrinin belirtilmesi gerekir. Is mili devri takimin kesme hizina göre hesaplanir.
Örnegin bir is parçasi 200 m/dak’lik kesme hizi ile 100 mm çapli bir takimla islenmek
istenirse is mili devri 640 dev/dak seklinde belirtilmelidir. Is mil devri programda S
adresinden sonra verilen sayisal deger ile belirtilir. Verdigimiz örnekte S640 seklinde
program içinde is mili devrinin kodlanmasi gerekir.


Is mili devri ile ilgili kodlar “Is mili fonksiyonu veya S fonksiyonu” olarak
adlandirilir. S fonksiyonu modal kod oldugundan dolayi program içinde degistirilmek
istenmedigi sürece bir kez belirtilir. Eger tezgah kapatilmis ise, yeniden açilmasi
durumunda modal olan bu kod devre disi kalir. Bu sebeple öncelikli olarak is mili
devrinin tezgah açildiktan sonra girilmesi gerekir.
Is parçasina göre takimin hizi kesme hizi olarak adlandirilir. CNC isleme
merkezlerinde kesme hizi is mili devri cinsinden belirtilmek zorundadir.

olarak tesbit edilir. Tesbit edilen bu deger programda S250 seklinde belirtilir. Kesme
hizi kullanilan takimin cinsine ve malzeme tipine bagli olarak takim firmalarinin
vermis oldugu kataloglardan tesbit edilir.





3.5 Isleme Operasyonunda kullanilacak uygun takimlar arasindan
istenilen takimin seçilmesi





Gerçek isleme operasyonu isleminde, frezeleme, delik delme, kilavuz çekme, bara
salma v.b. islemler sik sik kullanilir. Her bir takimin iki haneli bir sayi ile belirtilen
bir numarasi vardir. Bu numaralar programda T adresini takibeden sayisal degerde
belirtilir. Isleme operasyonu için kullanilacak olan takimi seçmek için T kodundan
sonra takima ait numaranin belirtilmesi gerekir. Bu “T fonksiyonu” olarak
adlandirilir. Örnegin 10 mm çapli bir matkap 5 nolu takim numarasina sahipse, bu
takimi programda seçmek için T05 seklinde bir kodun verilmesi gerekir.
Takim seçme metodu takim degistirme metodu (ATC) ile yakindan iliskilidir. Bu
sebeple takim seçme isleminin programda nasil belirtilecegini anlamak için takim
tezgahi kullanim kilavuzuna basvurulmasi gerekir.


3.6 Programin Konfigürasyonu

Her bir blogun basinda N adresini takiben belirtilen sira numarasi azami dört hane
olacak sekilde verilir. Bu Mitsubishi kontrolde 5 , Fanuc OMC kontrolde 4 hanedir.
Sira numarasi program icra edilirken tezgah ekraninda gösterilir. Sira numarasi
program icra sirasini gözlemlemek veya isleme programi için özel bir yöntemi
çagirmak amaciyla kullanilabilir. Sira numarasi komutlarin icra sirasini göstermez.
Program programda yazilan bloklarin sirasina göre icra edilir.( Blok içinde belirtilen
kodlar ayni anda icra edilir.) Sira numarasinin her bir blokta belirtilmesine gerek
yoktur. Belirtilmedigi takdirde programin akisi üzerinde herhangi bir etkisi yoktur.
Blok operasyonu esnasinda belirtilmesi gerekli olmayan kelimeler (G, X, Y, Z …F)
yazilmadan geçilebilir. Isleme programi genel olarak asagidaki sekilde konfügüre
edilir.
; Programin baslangicinda EOB (;)
O1234; Blok numarasi
N001 G90 G00 X-10.0 Y-20.0 Z-30.0 M03
S1000;
Blok
N002 M08; Blok
N003 G0 Z-40.0 F500.0; Blok
N004 G00 Z-30.0; Blok
… …
… …
… …
N999 M02; Blok sonu

Programin baslangicinda kullanilan EOB (;) kodunu takiben program numarasi
belirtilir ve sonra islem görecek olan her bir blok belirtilir, programin bitis kodu M02
veya M30 kodu program sonunda yazilir. Azami (Fanuc 4, mitsubishi 8 ) karakter
olan program numarasi sira numarasinda oldugu gibi program isleme sokuldugunda
CRT ekraninda gösterilir. Bu numaranin kontrol edilmesi suretiyle, hangi isleme
programinin icra edildigi rahatlikla ögrenilebilir. Program numarasi ayni zamanda
CNC tezgah bellegine daha önceden kaydedilen programlarin ayirt edilmesi esnasinda
da kullanilir. Ayni program numarasi iki kez kullanilamaz.

3.7 Diger Programlama Notlari

Isleme programi takimin merkezi parça resmi ile verilen koordinatlar ile çakisacak
sekilde yazilir. Fakat gerçek islemlerde, takimlar degisik yariçap ve boy degerlerine
sahip olduklarindan dolayi, gerçek takim yolu takim yariçapi ve boyu kadar kaydirilir,
eger bir önlem alinmaz ise gerçek isleme operasyonu elde edilemez.


Bu sebeple, programda takim yariçaplarinin ve boylarinin bir sekilde kompanze
edilmesi gerekir. CNC sisteminde bu kompanzasyon islemleri
1) Takim yariçap kompanzasyon fonksiyonu
2) Takim boy kompanzasyon fonksiyonu
vasitasiyla yerine getirilir.
Bu fonksiyonlar takim yariçap ve boy degerlerinin CNC tezgah belleginde (offset
bellegi) kaydedilmesine imkan tanir. Programda takim kompanzasyon kodunu takiben
bu bellekte kaydedilen numaralarin belirtilmesi suretiyle takim boyu ve yariçaplari
otomatik olarak kompanze edilir.

3.8 Satir Atlama (Block Skip- Block Delete)


Bu fonksiyon eger blok basinda “/” karakteri kullanilir ise, programin icrasi sirasinda
bu blogun islenmesi makina panelinde bulunan BLOCK DELETE anahtarinin
durumuna göre belirlenir.
1) Opsiyonel blok atlama
Eger BLOCK DELETE anahtari ON konumunda ise, “/” karakteri ile baslayan blok
programin icrasi esnasinda isleme dahil edilmez. Eger anahtar OFF konumunda ise bu
blok da isleme sokulur.
2) Opsiyonel blok atlama fonksiyonunun kullanilmasindaki ön uyarilar
“/” karakterinin blogun basinda kullanilmasi gerelir.
Örnek : N20 G1 X25. / Y25. ; … Geçersiz
/N20 G1X25. Y25. ; … Geçerli

3.9 Ana Program ve Alt Program

Programin bir çok kisminda gözüken ayni isleme sekillerinin programlanmasi
durumunda, bu sekle ait olan bir program yaratilir. Bu program alt program olarak
isimlendirilir. Diger yönden, orijinal program ana program olarak adlandirilir. Ana
programin islenmesi esnasinda alt programi icra et seklinde bir komut gözükürse, alt
programdaki komutlar icra edilir. Alt programin icrasi bittiginde, islem tekrar ana
programa döner ve ana programin icrasi kalinan yerden devam eder.

3.10 Takim Hareket Araligi- Kurs

Takimlarin tezgah hareket araligi disinda hareketinin engellenmesi amaciyla her bir
eksene sinir anahtarlari konulmustur. Takimlarin hareket edebildigi aralik kurs olarak
adlandirilir. Sinir anahtarlari ile tanimlanan kurslara ilaveten, operatör programda
veya parametreler ile takimlarin hareket edebilecegi araligi tanimlayabilir. Bu
fonksiyon kurs kontrol fonksiyonu “stroke check” olarak adlandirilir.

Programlama-2

2. Programlamanin Temel Kavramlari

Bu kisimda programlamanin temel kavramlari tanimlanmaktadir.

2.1 Kontrol Eksenleri ve Eksen Isimleri

Normal bir dikey isleme merkezinde tablanin CNC kontrol sistemi tarafindan tek bir
ekseninin veya ayni anda iki ekseninin saga sola, ileri geri yatay olarak ve is milinin
bagli oldugu dik ekseninin asagi veya yukari dikey olarak hareket ettirilmesi suretiyle
parça üzerinde kesme islemi yapar. Üç dogrultuda hareket eden hareketli parçalar
“kontrol eksenleri” olarak adlandirilir ve asagida belirtilen eksen isimleri ile anilirlar.
Tablayi saga sola hareket ettiren eksen X ekseni
Tablayi ileri geri hareket ettiren eksen Y ekseni
Is mili kafasinin bulundugu tablayi asagi yukari hareket ettiren esken Z eskeni
Yatay isleme merkezinde ise eksenler is mili kafasi yatay olarak yerlestirildiginden
dolayi asagidaki sekilde isimlendirilirler.
Tablayi saga sola hareket ettiren eksen X ekseni
Is mili kafasinin bulundugu tablayi asagi yukari hareket ettiren esken Y eskeni
Tablayi ileri geri hareket ettiren eksen Z ekseni
X, Y ve Z eskenleri genel olarak lineer (dogrusal) eksenler olarak kullanilirken A,B
ve C eskenleri döner tablada oldugu gibi döner eksenler olarak kullanilirlar. U, V, ve
W eksenleri ise her biri sirasiyla X, Y, Z eksenlerine paralel olan ek eksenler olarak
kullanilirlar.
CNC tipine göre 21 eksene kadar eksen kullanilabilmektedir. Buna ragmen bu
kullanim kilavuzunda azami esken sayisi dört olarak kabul edilmektedir.
Sekil 1 de Dikey isleme merkesindeki üç kontrol eksenine ait bir örnek
gösterilmektedir.

2.2 Asgari program birimi ve Asgari Hareket Miktari

Kontrol eksenlerinin hareket miktarinin aksine, programda belirtilebilecek asgari
hareket birimi ve makinanin gerçekte kabul edebilecegi asgari hareket miktari tablo da
gösterildigi gibi bes tipten ibarettir. Hangi tipin belirtilecegi CNC tezgah
parametreleri ile seçilebilir. Buna ragmen CS-B olarak belirtilen 0.001 mm lik birim
en fazla kullanilan birimdir ve bu kilavuzda verilen örneklerde bu sistem temel
alinacaktir.


Sekil 1. Dikey Isleme Merkezinde Eksenler
CNC tezgahlarda mm ve inç komut sistemi parametre ile veya G kodlari ile
seçilebilmektedir. Ayni anda hem mm hem de inç giris sistemi kullanilabilir.
Programdaki hareket komutlarinin 0.001 mm seklinde verilmesi durumundaki
program örnegi
X1 X eskeni 0.001 mm
Y10 Y ekseni 0.01 mm
Z1000 Z ekseni 1.0 mm
X0.1 Y eskeni 0.1 mm
Y10.0 Y ekseni 10.0 mm
A-90000 A eskeni 90 derece
B10.009 B ekseni 10.009 derece
Z-1.0001 1 mikron girisi sadece 0.001 mm lik artim birimlerini alacagindan dolayi
bu sekilde belirtilemez.

2.3. Artimsal ve Mutlak Komutlar

Kontrol eksenlerinin hareket miktarini belirtmek için, artimsal ve mutlak kod
sisteminden herhangi birisi kullanilabilir. Artimsal ve nutlak kodlar ile parça
boyutlarinin belirtilmesi hususunda biraz daha detayli duralim.
Asagida kolay anlasilmasi bakimindan bir örnek verilmektedir.

Artimsal komutlar ile mutlak komutlar arasindaki fark tabla A noktasinda iken B ve C noktalarini takibederek D noktasina sonra tekrar A noktasina hizli bir sekilde hareket ettirmek için gerekli olan kodlarin hem mutlak hem de artimsal sekilde verilmesi durumunda gözükmektedir.

Artimsal kod Mutlak kod
Aà B N1 G0 X10.0 Y10.0; N1 G0 X10.0 Y10.0;
BàC N2 X10.0 Y0.; N2 X20.0 Y10.0;
CàD N3 X10.0 Y10.0; N3 X30.0 Y20.0;
DàA N4 X-30.0 Y-20.0; N4 X0. Y0.
Not1: Eger hareket miktari sifir (0) ise eksene ait artimsal deger kodu yazilmadan
geçilebilir. Buna ragmen mutlak kod sistemine göre programlama daha sik
kullanilmaktadir. Programda mutlak kod sistemi G90 kodu ile belirtilir. Ayni sekilde
artimsal kod sistemi ise G91 kodu ile belirtilir. Bu iki kod karsilikli modal kodlardir.
Yani bu ik koddan bir tanesi herhangi bir blokta belirtilmis ise belirtilmis oldugu
bloktaki hareket kodlari ve bunu takibeden (taki ayni kodun zitti belirtilmemis ise)
mutlak veya artimsal olarak algilanir.

2.4 Referans noktasina gönderme

Makinanin her bir kontrol eskeni için, özel bir makina pozisyonu makina koordinat
sisteminin referans noktasi olarak tanimlanir. Bu makina pozisyonu referans
pozisyonu olarak adlandirilir (veya makina orijin poziyonu). Programda veya manual
olarak makinayi referans noktasina gönderme esnasinda referans noktasinin önemli
bir rolü vardir. Bu islem referans noktasina gitme olarak adlandirilir. Eger CNC
tezgah kapatildiktan sonra operasyon baslatilacak ise, referans noktasina gönderme
isleminin öncelikle yapilmasi gereklidir.

Programlama-1

1. CNC Isleme Merkezi Programlarinin Genel Yapisi

Bu bölümde CNC programlamada kullanilan temel terminolojiler üzerinde durulacaktir.

1.1. Program Formati

CNC tezgahta islenmek amaciyla yazilan bir isleme merkezi programi kontrol
sistemine gerekli olan kontrol bilgilerini saglayabilmek için önceden tanimli bazi
formatlara uymak zorundadir. Genel olarak CNC kontrol sistemlerinde kelime adres
formati kullanilmaktadir.
Bu kontrol sistemlerinde, makinaya verilen kontrol bilgileri çok sayida alfabetik
karakter ve çok haneli sayisal karakterlerden ibarettir. Her bir alfabetik karakterin
(adres) CNC kontrol sisteminde bir manasi oldugundan dolayi bunlarin belirli bir sira
içinde verilmesi gerekir.
Asagida verilen program bloklarinin ikisi de CNC tezgaha ayni operasyonlari
yaptirir. Buna ragmen CNC tezgaha programin Örnek 1 de gösterilen bir sira içinde
verilmesi okunabilmesi açisindan oldukca kolaylik saglar.
Örnek 1) N001 G00 X-100.0 Y-150.0 M03 S1000;
Örnek 2) M03 G00 S1000 Y-150.0 N001 X-100.0;

1.2. Kelime ve Adres

CNC kontrol sisteminde kullanilan alfabetik karakterler adres olarak adlandirilir, ve
adresi takibeden çok haneli sayisal karakterlerden olusan kontrol bilgileri kelime
verileri (veya basitce kelime) olarak adlandirilir. CNC kontrol sisteminde adresler
önceden tanimli fonksiyonlara sahiptir. Her bir kelime ile belirtilebilecek sayisal hane
sayisi adrese bagli olarak degisir.

Bu sebeple her bir kelime verisi NC programin temel elemanidir ve bu kelimelerin
birlestirilmesi ile kesme islemini yerine getiren program olusturulur.
G, M, S ve T ile belirtilen kelime verileri sirasiyla G-kodu, M-kodu, S-kodu ve T
kodu olarak adlandirilir.

1.3. Blok



CNC tezgahta yazilan programi icra edebilmesi için, ardarda gelen kelime verilerinin
bir satir olusturacak sekilde yazilmasi gerekir. Bu ifadelerden olusan satir blok olarak
adlandirilir. Programin en küçük birimi bloktur. Ve bu bloklarin ard arda yazilmasi
suretiyle gerçek kesme islemini yapan CNC tezgah programi elde edilir.
N005 G01 X123.4 Y-100.0 F1000.0;
N006 M03 S1000 T01;
N007 G0 Z-100.0
NC programindaki bir blogun konfigürasyon örnegi
Kodlarin bir blok içinde belirtilmesi halinde, asagidaki kisitlamalarin var olmasi
dolayisi ile dikkatli olunmasi gerekir.
1) Kelime verilerine ait olan belirtilebilecek hane sayisi adres tipi ile belirlenir.
2) G ve M adresleri disinda ifade edilen kelime verileri ayni anda iki kez
belirtilemez. Eger bunlar iki kez ayni blokta belirtilmisler ise en son belirtilen
kelime aktif hale olacaktir.
3) Bir blok içinde belirtilen kelimelerdeki toplam karakter sayisi EOB (blok sonu )
karakteri dahil azami 128 dir.

CNC takim tezgahini çalistirmak için verilen komutlar grubu program olarak
adlandirilir. Komutlarin belirtilmesi suretiyle, takim bir dogru boyunca veya bir yay
boyunca hareket ettirilebilir, veya is mili motoru döndürülebilir. Programda, is parçasi
üzerinde yapilacak olan gerçek isleme operasyonuna göre takim hareket kodlari
belirtilir.
Her bir adimdaki komutlar grubu blok olarak adlandirilir. Bu bloklarin sira ile
islenmesi ile isleme operasyonu yerine getirilir. Bu bloklari sira ile belirtmek suretiyle
program elde edilir. Her bir blogu birbirinden ayirmak için kullanilan numara
program numarasi olarak adlandirilir. Blok ve program asagida belirtilen
konfigürasyona sahiptir.




Her bir blogun baslangicinda bir sira numarasi vardir, bu numara blogu tanimlar, ve
her bir blok sonunda blok sonu karakteri (EOB) vardir ve bu karakter blok sonunu
belirtir. ISO kod sisteminde EOB karakteri LF (Line Feed) seklinde iken, EIA kod
sisteminde EOB karakteri CR (Carriage Return) seklindedir.

Program



Normal olarak, program numarasi program basinda EOB (;) kodundan sonra belirtilir,
ve program bitis kodu (M02 veya M30) program sonunda belirtilir.


1.4. Blok Sonu (EOB)

Blok sonu EOB seklinde kisaltilir ve CNC takim tezgahina her bir blogun sonunu
belirtmek için kullanilir. Bu sebeple her bir blokta EOB kodunun belirtilmesi gerekir.
Tezgah açildiktan veya reset tusuna basildiktan sonra, ilk EOB kodu okunana kadar
CNC kontrol sistemi tüm bilgileri ihmal eder. Isleme programinin baslangiç blogundan programin icra edilebilmesi için, EOB kodunun baslangiç blogunda
belirtilmesi gerekir.

Örnek 1)
N001 G00 X100.0 Y-50.0;
N002 G00 Z-30.0;
N003 S3000 M03;
Tezgah açildiktan veya Reset tusuna basildiktan sonra program baslatilirsa, N001
blogu ihmal edilir ve N002’ye ait olan blok icra edilir. Bu sebeple programin Örnek 2
ve Örnek 3’de gösterildigi gibi düzenlenmesi gerekir.
Örnek 2)
;
N001 G00 X100.0 Y-50.0;
N002 G00 Z-30.0;
N003 S3000 M03;
Örnek 3)
TEST PROGRAM #1;
N001 G00 X100.0 Y-50.0;
N002 G00 Z-30.0;
N003S3000M03;

1.5 Modal ve Modal olmayan komutlar

Bazi komutlar bir kez belirtildiklerinde CNC tezgah belleginde kaydedilirler ve diger
takibeden bloklarda da iptal edilmedikleri sürece aktif olarak kalirlar. Bazilari ise
sadece belirtildikleri blokta geçerli olup diger kisimlarda geçerli olmazlar. Bu
belirtilen kodlar içinde bir defa belirtildiklerinde bunlara ait gruptan baska bir kod
belirtilene kadar aktif olan kodlara modal kodlar, sadece belirtildikleri blokta geçerli
olup diger takibeden bloklarda geçerli olmayan kodlara modal olmayan kodlar adi
verilir. Örnek olarak CNC programinda F ile verilen ilerleme miktari modal bir
komut iken X, Y, ve Z eksenlerine ait hareket degerleri modal olmayan kodlardir.
Ayni grupta bulunan modal kodlarin ayni blok içinde ikinci kez belirtilmemeleri
gerekir. Eger belirtilirlerse en son belirtilen modal kod aktif kod olarak alinir.

Giriş

CNC Isleme Merkezi Teknolojisine Giris

Giris

CNC kontrollu makinalara talasli imalatin gerekli oldugu tüm ortamlarda rastlanmaktadir ve bir gereksinim
halini almistir. Günümüzde demode imalat teknolojisi yöntemlerinin CNC tezgahlar vasitasiyla nasil alasagi
edildigine sahit olmusuzdur. Bundan dolayidir ki; imalat ortami ile dogrudan veya dolayli olarak iliski
içinde bulunan herkes, CNC takim tezgahlarinin neler yapabilecegi konusunda bilgi sahibi olma
zorunlulugunu hissetmektedir. Örnegin tasarim mühendisi, CNC tezgahlarda islenecek olan is parçasi
resimlerinin ölçülerinin belirtilmesi ve tölerans degerlerinin tesbit edilmesi esnasinda CNC tezgah bilgisine
gereksinim duyar. Ayni sekilde CNC tezgahta islenecek parça için kesme ve baglama aparatlari tasarimi
yapan bir takimlandirma mühendisi de CNC tezgah bilgisine gereksinim duyar. Kalite kontrolda çalisan
elemanlar ise, istatiksel proses kontrolu ve kalite kontrol planlarinin hazirlanmasi sirasinda is yerinde
kullanilan CNC takim tezgahlari hakkinda bilgi sahibi olmak zorundadir. Imalat kontrol elemanlari,
gerçekci imalat projeleri hazirlamak için, firmasinda var olan CNC takim tezgahi teknolojisinden haberdar
olmalidir. Müdürler, ustabasilar, ve posta baslari emrinde bulunan isçiler ile uygun sekilde iletisimi devam
ettirebilmek için CNC tezgahlar hakkinda bilgi sahibi olmak zorundadir. Ayni sekilde CNC programcilari,
parça hazirlik asamasini yürüten elemanlar, operatörler v.b. gibi CNC tezgahlar ile direkt veya dolayli
olarak ilgisi bulunan bütün elemanlarin CNC tezgah teknolojisi hakkinda bilgi sahibi olmasi gerekmektedir.
Bu yazida, bu sofistike takim tezgahlarinin nasil bir yapida oldugunu, bize sagladigi faydalari ve temellerini
inceleyecegiz. Temel amacimiz, CNC’ler hakkinda nasil bir ögrenim sirasi güdecegimiz ve bunlara ne
sekilde bir bakis açisi ile yaklasacagimiz seklinde olacaktir. Yazi dizimizde; daha önceden CNC tezgahlar
ile tecrübe sahibi olmus elemanlar için CNC fonksiyonlarinin temellerini, halen CNC tezgah ile çalismakta
olan personel için makinada mevcut olan CNC fonksiyonlari hakkinda, ne sekilde bir ögrenim taktigi
güdecegimizi gösterecegiz. Bu sunum tamamlandiginda, CNC fonksiyonlarinin nasil ve niçinlerini iyi bir
sekilde anlamis ve herhangi tipteki CNC takim tezgahi ile rahatlikla çalisabilmek için; temel olarak ne
türden bir yaklasim tarzi güdecegimizi, CNC fonksiyonlarini detayli olarak nasil tecrübe edecegimizi
ögrenmis olacagiz. Yakin gelecekte CNC tezgahlar ile direkt olarak çalismayacak okuyucular için ise, ikinci
hedef olarak tesbit ettigimiz, CNC teknolojisi hakkinda temel bir bilgi birikimi temin etmek olacaktir. Bu
sunum tamamlandiginda, CNC tezgahlara kendinizi oldukça yakin hissedecek ve firmadaki CNC
ekipmanlarini kullanan personel ile daha yakin bir iletisim kurma kabiliyetine sahip olacaksiniz.
Yazi dizisinde organize bir sekilde ilerlemek amaciyla, tüm bölümler “Temel Kavramlar” seklinde bir
yaklasim güdülerek hazirlanmis, ve CNC’nin tüm önemli fonksiyonlari on temel kavramda toplanmistir.
Bahsedilen bu on temel kavram hakkinda yeterli bilgi sahibi olundugunda, CNC ile deneyim sahibi olmak
konusunda dogru yolda ilerlemis oluruz. Her ne kadar temel hedefimiz CNC takim tezgahlari grubundan
populer olan takim tezgahini (CNC Isleme merkezi) hedef alsa da bu ögrendiklerimiz diger CNC takim
tezgahlarina da rahatlikla adapte edilebilir.
Piyasada çok farkli tipte CNC takim tezgahi bulunmakta ise de, her bir CNC takim tezgahina özgü spesifik
özellikleri burada tanimlamak mümkün degildir. Temel kavramlar yaklasimi bize her bir tipteki CNC takim
tezgahina genel bir yaklasim açisi ile bakmamizi ve bu spesifik takim tezgahlarina temel kavramlarin nasil
tatbik edildiginin belirlenmesi ile bu tipteki tezgahlarla da rahatlikla çalisabilmeyi mümkün kilmaktadir.

Bölüm-1

CNC’nin Temelleri (Temel Kavramlar #1)

Bu kilavuz CNC takim tezgahlarinin genel sistematigini ögretmek maksadiyla
hazirlanmistir. Herhangi bir atelye ortaminda CNC takim tezgahlarinin kullanilmasi
suretiyle elde edilebilecek olan yararlar asagida siralanmaktadir.
CNC takim tezgahlarinin tamaminin sagladigi en önemli ve birincil fayda, otomasyona
imkan tanimasidir. CNC tezgahlarin kullanilmasi suretiyle is parçalarinin imalati
esnasinda operatörün müdahelesi en aza indirilmekte veya tamami ile ortadan
kaldirilmaktadir. Çogu CNC takim tezgahlari parça islemesi esnasinda disaridan bir
müdahele olmadan çalisabilmekte, böylece operatörün yapacagi diger isler için zaman
bulmasina imkan taninmaktadir. Bu, CNC tezgah sahibine, operatör hatalarinin
azaltilmasi, insan hatasindan kaynaklanan hatalarin en aza indirilmesi, isleme zamaninin
önceden ve tam olarak tesbit edilebilmesi gibi faydalar saglar. Makina program kontrolu
altinda çalisiyor olacagindan, konvansiyonel takim tezgahinda ayni parçalari imal eden bir
usta ile kiyaslandiginda, CNC operatörün temel isleme tecrübesi ile ilgili olan beceri
seviyesi oldukça azaltilmaktadir.
CNC teknolojisinin ikinci temel faydasi, is parçalarinin hassas ve devamli ayni ölçüde
çikmasidir. Günümüzün CNC takim tezgahlari inanilmasi güç olan tekrarlama ve pozisyonlama
hassasiyeti degerlerine sahiptir. Bu ise program kontrol edildikten sonra, iki, on,
veya bin adet is parçasinin da ayni hassasiyet ve ölçü tamliginda elde edilebilmesini
saglamaktadir.
CNC takim tezgahlarinin büyük bir bölümünde sunulan üçüncü önemli fayda ise,
esnekliktir. Bu makinalar program vasitasiyla çalistigindan dolayi, bir baska is parçasinin
islemeye alinip elde edilmesi diger makinalara oranla kiyaslanamayacak kadar bir hizda
yerine getirilmektedir. Bir parça programi test edilip, islemeye geçildikten sonra baska bir
program ile parça islenip yine eski programa dönmek gerektigi durumda, program kayitli
oldugundan dolayi geçis islemi sadece baglama aparatinin hazirlanmasindan baska bir sey
olmamaktadir. Bu sonuçta parçadan-parçaya geçis süresinin en hizli zamanda olmasi gibi
bir baska faydayi da temin eder.
Bu makinalarda hazirlik islemi ve isleme operasyonuna geçis zamani çok kolay
oldugundan ve programlar kolaylikla yüklenebildiginden dolayi, parça isleme hazirlik
zamaninin çok kisa olmasi saglanmaktadir.


Hareket Kontrolu – Cnc’nin Kalbi

Herhangi bir CNC takim tezgahinin en temel fonksiyonu otomatik, hassas, ve tam bir
hareket kontrolu saglayabilmesidir. Tüm CNC takim tezgahlarinda, iki veya daha fazla
hareket dogrultusu vardir ve bunlar eksen olarak adlandirilir. Bu eksenler hareket ettigi
dogrultu boyunca otomatik olarak hassas bir seklide pozisyonlandirilir(konuma getirmek).
CNC tezgahlarda kullanilan en yaygin eksen tipleri lineer (belirli bir dogru boyunca
tahrik-hareket verme- edilen) ve döner (dairesel bir yay boyunca tahrik edilen) eksenler
Seklindedir.
Konvansiyonel takim tezgahinda bir mekanizmayi elle döndürmek suretiyle kizak
eksenlerine hareket vermek yerine, CNC tezgahlarda hareket, eksenlere bagli olan bir
servomotorun CNC kontrol sistemi tarafindan programda belirtilen hareket miktari kadar
döndürülmesi suretiyle elde edilmektedir. Genel olarak konusursak, asagi yukari tüm
CNC takim tezgahlarinda hareket tipi (hizli hareket, lineer hareket ve dairesel hareket),
hareket ettirilecek eksen, hareket miktari ve hareket hizi (feedrate) programlanabilir
degerlerdir. (Burada programlanabilir demekle, bu terimlerin CNC tezgahlarda tek tek
belirtilebilecegi ifade edilmektedir). Sekil 1 de konvansiyonel bir takim tezgahinda tabla
hareketinin nasil yerine getirildigi, Sekil 2 de ise; ayni hareketin CNC takim tezgahinda
nasil yerine getirildigi gösterilmektedir.

Sekil 2- CNC tezgah komut olarak verilen pozisyonlari CNC programindan alir. Sürücü
motor uygun miktar kadar döndürülür, neticede bilyali vidayi döndürerek eksene hareket
verir. Bilyali vidaya monte edilen geri besleme cihazi bilyai vidanin yeterince dönüp
dönmedigini kontrol eder.
Sekil 3 de bir firmanin bir önceki yila ait verimlilik grafigi gösterilmektedir. Herhangi bir
iki boyutlu grafikte oldugu gibi, bu grafikte de iki temel çizgi vardir. Her bir temel çizgi
bir seyi simgelemek için kullanilmaktadir. Temel çizgi neyi ifade ediyor ise, bu temel
çizgi ifade ettigi seye göre artim miktarlarina bölünmüstür. Ayni sekilde her bir temel
çizginin sinirlari vardir. Verdigimiz verimlilik örneginde, yatay temel çizgi zamani ifade
etmek için kullanilmaktadir. Bu temel çizgi için zaman artim birimi aydir. Bu temel
çizginin sinirlari olduguna dikkatinizi çekerim. Ocaktan baslayip, Aralikta sona
ermektedir. Dikey temel çizgi ise verimliligi ifade etmektedir. Verimlilik ise %10 luk
artim degerlerine bölünmüs, sifir verimlilikten baslayip %100 verimlilikte sona
ermektedir.
Grafigi hazirlayan kisi geçen yila ait firmanin ocak ayindaki verimlilik grafigine bakacak
ve elde ettigi degeri verimlilik grafiginde ocak ayina tekabül eden kisimda
isaretleyecektir. Ayni sekilde diger aylara ait olan degerleri elde edip bu degerleri de o
aylara uygun düsen kisimda isaretleyecektir. Tüm noktalar isaretlendikten sonra bu
isaretlenen noktalardan bir dogru veya egri geçirilebilir.
Simdi grafikler hakkinda bildigimiz bu bilgileri CNC lerde eksen hareketlerinin kontrol edilmesine uyarlayalim. Takim tezgahinin her bir lineer ekseni grafikte temel bir çizgi
gibi düsünülebilir. Grafigin temel çizgileri gibi, eksenler artim miktarlarina bölünür. CNC
takim tezgahina ait kartezyen koordinat sistemdeki her bir lineer eksen en küçük ölçüm
degerleri cinsinden artimlara bölünür. Metrik sistemde en küçük artim birimi 0.001 mm
dir. (Döner eksen için en küçük artim birimi 0.001 derece oldugu akilda tutulmalidir)

Sekil 2- CNC tezgah komut olarak verilen pozisyonlari CNC programindan alir. Sürücü
motor uygun miktar kadar döndürülür, neticede bilyali vidayi döndürerek eksene hareket
verir. Bilyali vidaya monte edilen geri besleme cihazi bilyai vidanin yeterince dönüp
dönmedigini kontrol eder.
Sekil 3 de bir firmanin bir önceki yila ait verimlilik grafigi gösterilmektedir. Herhangi bir
iki boyutlu grafikte oldugu gibi, bu grafikte de iki temel çizgi vardir. Her bir temel çizgi
bir seyi simgelemek için kullanilmaktadir. Temel çizgi neyi ifade ediyor ise, bu temel
çizgi ifade ettigi seye göre artim miktarlarina bölünmüstür. Ayni sekilde her bir temel
çizginin sinirlari vardir. Verdigimiz verimlilik örneginde, yatay temel çizgi zamani ifade
etmek için kullanilmaktadir. Bu temel çizgi için zaman artim birimi aydir. Bu temel
çizginin sinirlari olduguna dikkatinizi çekerim. Ocaktan baslayip, Aralikta sona
ermektedir. Dikey temel çizgi ise verimliligi ifade etmektedir. Verimlilik ise %10 luk
artim degerlerine bölünmüs, sifir verimlilikten baslayip %100 verimlilikte sona
ermektedir.
Grafigi hazirlayan kisi geçen yila ait firmanin ocak ayindaki verimlilik grafigine bakacak
ve elde ettigi degeri verimlilik grafiginde ocak ayina tekabül eden kisimda
isaretleyecektir. Ayni sekilde diger aylara ait olan degerleri elde edip bu degerleri de o
aylara uygun düsen kisimda isaretleyecektir. Tüm noktalar isaretlendikten sonra bu
isaretlenen noktalardan bir dogru veya egri geçirilebilir.
Simdi grafikler hakkinda bildigimiz bu bilgileri CNC lerde eksen hareketlerinin kontrol edilmesine uyarlayalim. Takim tezgahinin her bir lineer ekseni grafikte temel bir çizgi
gibi düsünülebilir. Grafigin temel çizgileri gibi, eksenler artim miktarlarina bölünür. CNC
takim tezgahina ait kartezyen koordinat sistemdeki her bir lineer eksen en küçük ölçüm
degerleri cinsinden artimlara bölünür. Metrik sistemde en küçük artim birimi 0.001 mm
dir. (Döner eksen için en küçük artim birimi 0.001 derece oldugu akilda tutulmalidir)

Sekil 3- Temel çizgiler, temel çizgilerdeki artimlar ve orijin noktasini belirten grafik
Grafikte oldugu gibi, CNC takim tezgahi koordinat sistemindeki her bir eksenin de bir
yerde baslangiç noktasi olmalidir. Grafikte yatay temel çizgi Ocak ayindan baslamakta
iken dikey temel çizgi ise, sifir verimlilikten baslamaktadir. Yatay ve dikey temel
çizgilerin çakistigi yer (her iki temel çizginin de baslangiç noktasi) grafigin orijin (temel)
noktasi olarak adlandirilir. Bu orijin noktasi CNC’lerde yaygin olarak program sifir
noktasi (ayni zamanda is parçasi sifir noktasi, is parçasi sifiri, veya program orijini olarak
da adlandirilir) olarak adlandirilir.
Sekil 4 eksen hareketlerinin CNC takim tezgahinda yaygin olarak nasil belirtilebilecegini
göstermektedir. Bu örnekte kullandigimiz iki eksen X ve Y olarak adlandirilmaktadir.
CNC takim tezgahinda eksen isimlerinin degisebilecegi düsünülmelidir (eksenleri
adlandirmada kullanilan yaygin isimler arasinda X, Y, Z, A, B, C, U, V ve W
gösterilebilir); bu örnek sadece eksen hareketlerinin nasil kumanda edildigini göstermek
amaciyla verilmektedir.


Sekil 4- CNC tezgahta eksen hareketlerinin kumanda edilmesi

Sekilde 4 de görüldügü gibi, is parçasinin sol alt kösesi her bir eksenin sifir noktasina
uygun düsecek sekilde alinmistir; yani is parçasinin sol alt kösesi program sifir noktasi
olarak alinmaktadir. Programi yazmadan evvel, programci ilk olarak program sifir
noktasinin parça üzerinde neresi kabul edilecegini belirler. Tipik olarak program sifir
noktasi tüm ölçülerin basladigi nokta olarak seçilir.
Bu teknik ile, programci program sifir noktasinin sag tarafindaki 10 mm lik pozisyona
takimi göndermek istedigi takdirde programda X10.0 kodunu kullanir. Eger programci
takimi program sifir noktasindan 10 mm yukarida bulunan bir pozisyona takimi
göndermek ister ise Y10.0 seklinde programda komut vermesi gerekir. Kontrol sistemi,
komut olarak verilen pozisyona ekseninin ulasmasi için eksene hareket veren
servomotorun ve buna akuple edilmis olan bilyali vidanin kaç artim döndürülmesi
gerektigini otomatik olarak hesaplar. Bu sayede programciya eksen hareketlerinin çok
daha basit bir yapida verdirilmesi gibi bir yarar saglar. Sekil 4 de verilen örnekte takimin
program sifir noktasindan 1 ile belirtilen pozisyona gitmesi için X10.0 Y10.0 seklinde bir
komutun verilmesi gereklidir.
Bu kisma kadarki örneklerde, tüm noktalar program sifir noktasinin ya saginda veya
yukarisinda kalacak sekilde verilmistir. Program sifir noktasinin sagi ve yukarisi ile
olusturulan bu alan kuadrant olarak (bizim örnegimizde 1nci kuadrant) adlandirilir. CNC
tezgahlarda programlama esnasinda eksene hareket verdirmek için gerekli olan bitis
noktasi koordinatlarinin diger kuadrantlarda verilmesi pek yaygin degildir. Bununla
birlikte böyle bir durum ile karsilasildigi durumda en azindan eksen koordinatlarindan bir
tanesinin eksi iSaretli olarak verilmesi gerekmektedir.


Sekil 5 – Programlamada kullanilan kuadrant bölgeleri
Sekil 5 de dört adet kuadrant ve bunlara uygun düsen eksen koordinat degerlerinin
isaretleri gösterilmektedir. Sekil 6 da ise, programlamada gerekli olan bitis noktasi
koordinatlarinin dört kuadrant bölgesinden dördünde de bulundugu takdirde koodinat
degerlerinin isaretlerinin ne sekilde belirtilecegine iliskin bir örnek gösterilmektedir.


Sekil 6- Dört kuadrant bölgesinin kullanildigi is parçasi ve program sifiri

Absolute (Mutlak) Ve Incremental (Artimsal) Hareket

Bu kismi kadar bahsedilen tüm koordinat degerleri mutlak programlama modu kabul
edilmek suretiyle verilmistir. Mutlak programlama modunda, eksen hareketleri için
gerekli olan koordinatlarin bitis noktalari program sifir noktasi baz alinmak suretiyle
belirtilir. Programlamaya yeni baslayanlar için, hareket komutlarinin verilmesi esnasinda,
bitis noktasi koordinatlarinin bu mod ile verilmesi en kolay ve pratik olan bir yoldur.
Bununla birlikte eksen hareketleri için gerekli olan bitis noktasi koordinatlarinin
belirtilmesinde bir baska yol (artimsal) da kullanilmaktadir.
Artimsal modda, hareket için gerekli olan bitis noktalari takimin mevcut konumunun
referans alinmasi suretiyle belirtilir. Burada program sifir noktasi baz olarak
alinmamaktadir bunun yerine takimin bulundugu konum referans alinmaktadir. Hareket
komutlarinin verilmesinde programci daima “Takimi daha ne kadar hareket
ettirmeliyim?” sorusunu kendisine soruyor olacaktir. Bazi durumlarda artimsal mod çok
faydali olsa da, genel olarak konusursak, bu metod ile program yazmak oldukça bas
agritici ve zor bir yoldur. Hareket komutlarini verirken dikkatli olunmasi gerekmektedir.
Genel olarak programlamaya yeni baslayanlar, artimsal modda program yapma
egilimindedirler. Mutlak programlama modunda çalisma durumunda programci daima
“Takim hangi pozisyona hareket ettirilecek?” sorusunu kendisine sorar. Bu pozisyon
degeri program sifir noktasina göre elde edilen pozisyon degeridir. Sekil 7 de ayni
hareketlerin artimsal ve mutlak modda nasil programlandigina dair bir örnek
gösterilmektedir.

Sekil 7- Program koordinatlarinin mutlak ve artimsal modda verilmesi
Mutlak modda program yazma esnasinda verilecek hareket komutu için pozisyon
belirleme olayinin çok kolay olmasinin yaninda, bu modda çalismanin bir baska yarari da
hareket komutlarin verilmesi esnasinda hata yapma olayinin en aza indirilmesidir.
Programlama esnasinda bir hareket komutunda hata yapilmis ise, sadece bu kisimdaki
komut düzeltilir; diger kisimlarda düzenleme yapilmasina gerek yoktur. Diger taraftan
artimsal modda benzeri bir hata yapildiginda ise, ayni hata hatanin yapildigi noktadan
sonraki diger tüm kodlara yansiyacak ve bu da isi oldukca zorlastiracaktir

Program Sifir Noktasinin Atanmasi

CNC kontrol sistemine program sifir noktasinin bir sekilde belirtilmesi gerekmektedir. Bu
sifir noktasinin belirtilme yöntemi makinadan makinaya ve kontrolden kontrole farklilik
gösterir. Bununla birlikte çogu kontrol sistemi imalatcisi asagida bahsedilen yöntemlerden
bir tanesini veya ikisini kullanmak suretiyle program sifirinin atanmasini
bünyesinde barindirir. Bu yöntemlerden eski bir metod olan birinci metod da program
sifir noktasi program içinde atanmaktadir. Bu metod ile programci program sifir
noktasinin takimin bulundugu konuma göre nerede bulundugunu G92 kodunu kullanmak
suretiyle belirtir. Genel olarak bu kod ya programin basinda veya takim çagirma islemi
sonrasinda belirtilir.

Program sifir noktasinin atanmasina kullanilan yeni ve oldukça pratik olan bir metod ise, program sifir
noktasinin offset(telefi) degerleri vasitasiyla belirtilmesidir. Çogu kontrol sistemi imalatcisi program sifir
noktalarinin verilmesi amaciyla önceden tanimlanan offset bölgesinde program sifir noktalari telafi sayfalari
ve bunlara uygun düsen kod degerleri atamislardir. Bu telafiler “fikstür telafileri” veya is parçasi sifir
telafileri olarak adlandirilir. Program sifirlarinin nasil atandigi konusuna “Temel Kavramlar #4” kisminda
detayli olarak deginilecektir.

Eksen Hareketlerinin Verilmesi Konusunda Diger Noktalar


Bu kisma kadar, temel amacimiz programda verilen hareket komutlarinin bitis
noktalarinin nasil belirtilecegi üzerinde yogunlasmisti. Görüldügü gibi, bu koordinat
degerlerinin dogru olarak verilmesi kartezyen koordinat sisteminin dogru bir sekilde
anlasilmasini gerekli kilmaktadir. Bununla birlikte, programlama esnasinda bitis
noktalarinin verilmesine deginirken tezgahin yapacagi hareketin nasil bir hareket olacagi
konusuna deginmedik. Tabi ki bitis noktalari koordinatlarini belirtirken CNC tezgahin bu
bitis noktalarina nasil bir hareket ile hareket edecegi konusu da önemli bir kavramdir.
CNC tezgahlarda hizli, lineer kesme, egrisel kesme hareketi olmak üzere üç temel hareket
tipi mevcuttur, programcinin bitis noktasi koordinatlarini vermesi esnasinda hareket
tipinin belirtilmesine de gereksinim vardir. Bu konulara “Temel Kavramlar #3”
bölümünde deginilecektir.

CNC Programi

Asagi yukari piyasada bulunan CNC kontrol sistemlerinin tamami programlama amaciyla
kelime adres formatini kullanirlar. Kelime adres formatindan farkli olarak bazi CNC
kontrol sistemi imalatcilari nadiren de olsa Diyalog Sistemli Programlama vasitasiyla
programlarin yapilmasina imkan tanirlar. Buna karsin, bu yazida kelime adres formati ile
programlama isleminin nasil yapilacagi konusuna deginilecektir. Kelime adres formatinda
CNC tezgah programi cümle benzeri komutlardan olusmaktadir.Cümle benzeri komutlar
ise kelime olarak adlandirdigimiz bilesenlerden olusmaktadir. Bir kelime ise, harfleri
ifade eden bir adres ile bunu takip eden sayisal bir ifadeden olusmaktadir. Harfler CNC
kontrol sistemine kelime tipini (X,Y,Z,R,T,S,M v.s.), bunu takibeden sayisal deger ise bu
adresin alacagi sayisal degeri belirtir. Türkçede kullanilan cümlelerin kelimeler vasitasiyla
olusturuldugu gibi, CNC tezgah programi da bir dizi CNC tezgaha özgü cümlelerin arda
arda siralanmasi ile olusturulur. Asagida verilen örnege bakiniz.

CNC tezgah programinin temel olarak nasil bir yapida islem gördügünü anlatmak için,
CNC tezgah programina benzer bir örnek olarak baska bir sehirden firmanizi ziyarete
gelen bir müsterinize havaalanindan firmaniza kadar yolu tarif etmede kullandigimiz
sistemi alalim. Bu müsterinize firmanizin yerini tarif edebilmek için, ilk olarak
havaalanindan firmaniza kadar olan yolu hafizanizda canlandirmaniz gereklidir. Bu
canlandirma neticesinde müsterinize yolu adim adim tarif edersiniz. Ilk olarak suraya git,
oraya vardiktan sonra söyle yap ve suraya ulas v.s. gibi. Tüm bu tarifleri alan müsteri
sizin vermis oldugunuz talimatlari takip etmek suretiyle firmaniza ulasir. Eger yol
tarifinde bir yanlislik yapmis iseniz, müsteriniz yolunu kaybedecektir.
Benzer sekilde CNC tezgah programinin olusturulabilmesi için CNC tezgah programcisi
verilen is parçasini islemek için gerekli olan islem basamaklarini ilk olarak gözünde
canlandirir ve canlandirdigi isleme operasyon sirasina göre parça programini olusturur.
Sonuçta hafizasinda canlandirdigi iSlem operasyonlarini kademe-kademe CNC tezgaha
program olarak yazar. Programci programi yazmadan evvel parçayi isleyebilmek için, ne
tür takimlara gereksinim duyuldugunu ve bu takimlarin hangi sira ile isleme
operasyonunu yapacagini ve bu isleme operasyonlarinin nasil bir sira takip edilmek
suretiyle yerine getirilecegini hafizasinda canlandirmalidir. Eger bu canlandirma
operasyonunu programci yerine getiremiyor ise, programlama esnasinda problemler ile
karsilasacak ve parça programini yazamayacaktir. Iste usta makina operatörlerinin neden
en iyi CNC tezgah programcisi olduklari gerçeginin ardinda bu yatar. Deneyimli bir
makina operatörü, yapilmakta olan herhangi bir isleme operasyonunu hafizasinda
rahatlikla canlandirabilme kabiliyetine sahiptir.
Firmaniza ziyarete gelen müsterinize tarif ettiginiz yol bir tarif programidir. Bu programin
her bir satiri sira ile islenen cümlelerden olusmaktadir. Ayni sekilde CNC tezgahta
parçayi islemek için gerekli olan programda CNC tezgaha isleme operasyonunu adim
adim tarfi eden isleme operasyon basamaklarindan (cümle) olusmaktadir. Eger programda
bir hata yapilmis ise, islenmek amaciyla programlanan is parçasi elde edilemeyecektir.
Asagida CNC isleme merkezinde is parçasi üzerinde iki adet delik delen bir program
verilmektedir. Programda parantez içinde belirtilen komutlar yerine bunlarin CNC tezgah
dilinde karsiliklarini belirtmekteyiz. Bu örnek bir CNC tezgah programinin nasil bir
yapida oldugunu belirtmesi açisindan oldukça yararli bir örnektir.

%
O1; Program numarasi
N005 G54 G90 S400 M03; Koordinat sisteminin, mutlak modun seçimi ve iS milini
saatin dönüS yönünde 400 dev/dak da döndürme
N010 G00 X1. Y1. ; Ilk deligin XY koordinatina pozisyonlama
N015 G43 H01 Z0.1 M08; Takim boyu telafisinin verilmesi ve takimi 0.1 inç
yukariya pozisyonlama, suyu açma
N020 G01 Z-1.25 F3.5; 3.5 inç/mm ilerleme ile ilk deligin delinmesi
N025 G00 Z0.1; Delikten takimi hizli olarak refarans noktasindan 0.1
inç yukari çikarma
N030 X2.; Ikinci deliger hizli olarak pozisyonlama
N035 G01 Z-1.25; 3.5 inç/mm ilerleme ile ikinci deligin delinmesi
N040 G00 Z0.1 M09; Delikten takimi hizli olarak refarans noktasindan 0.1
inç yukari çikarma
N045 G91 G28 Z0.; Z ekseninde sifir noktasina gitme
N050 M30; Program sonu, baSa dön
%
Bu programdaki kelimeler ve komutlar biraz size yabanci gelse de, CNC programin
yukarida verilen zincirleme bir sira ile icra edilecegini belirtmekteyiz. Kontrol sistemi ilk
olarak programda bulunan ilk satiri (cümle) okur, yorumlar ve icra eder, bu satirin
islenmesi bittikten sonra sonraki satira geçer ve o satiri okur, yorumlar ve icra eder. Islem
tüm satirlar sira ile okunup, yorumlanip icra edildikten sonra sona erer.


Programin Hazirlanmasi Esnasinda Diger Notlar

Su ana kadar belirttigimiz gibi CNC program komutlardan, komutlar ise kelimelerden
olusmaktadir. Her bir kelime bir harf adresinden ve bunu takibeden sayisal bir degerden
olusmaktadir. Harf adresi kontrol sistemine kelime tipini belirtir. CNC kontrol sistemi
imalatcilari harf adreslerinin ne ifade ettigini önceden belirlemislerdir. Her ne kadar harf
adreslerinde ufak tefek farkliliklar görülsede CNC kontrol imalatcilarinin hemen hemen
tamamina yakininin mutabik oldugu harf edresleri ve bunlarin anlamlari asagida
belirtilmektedir.
O Program numarasi
N Satir numarasi
G Hazirlik fonksiyonu
X X ekseni
Y Y ekseni
Z Z ekseni
R Yariçap
F Ilerleme
S Is milidevri
H Takim boyu telafisi
D Takim yariçap telafisi
T Takim seçme
M Ek fonksiyonlar
Görüldügü gibi çogu harf adresleri lojiksel bir ifade olacak sekilde seçilmistir. (T takim,
Sspindle- is mili, F feedrate-ilerleme v.b.) Bu sebeple akilda tutulmalari çok kolaydir.
Özel fonksiyonlari belirtmek için G ve M den olusan iki harf adresi vardir. G hazirlik
fonksiyonu yaygin olarak CNC tezgah modlarini belirtmek amaciyla kullanilir. Bundan
evvelki kisimlarda mutlak ve artimsal moddan bahsetmis idik. Iste mutlak mod CNC
tezgah programinda G90 kodu ile belirtilir. Artimsal mod ise G91 kodu ile belirtilir. Bu
iki kod CNC tezgahlarda kullanilan hazirlik fonskiyonlarindan sadece iki tanesidir. Daha
detayli bilgi için CNC kontrol sistemi imalatcilari kataloglarinin gözden geçirilmesi
gerekir.
Hazirlik fonksiyonlari gibi, ek fonksiyonlar (M kodlari) çok çesitli özel fonksiyonlarin
programlanmasina imkan tanirlar. Genel olarak ek fonksiyonlar programlanabilir
anahtarlar olarak kullanilir (is mili ON/OFF, sogutma suyu açma /kapama v.b. gibi).
Ayriyeten bu fonksiyonlar CNC kontrol sisteminde bulunan diger programlanabilir
fonksiyonlarin programlanmasinda da kullanilirlar (örnek takim boyu ölçme cihazi)
CNC programlamasinin akilda tutulmasi gerekli olan çok sayida koddan olustugu gibi bir
yargiya baslangiçta kapilinabilir. Bununla birlikte bir CNC kontrol sisteminin kodlarinin
tamami 30~40 civarindadir. CNC programlama isini bir yabanci dil ögrenme ile
karsilastirdigimizda sadece 40 civarindaki kelime ile CNC programinin yapilacagi
düsünüldügünde yabanci dil ögrenmeye oranla çok daha kolay oldugu hatirda
tutulmalidir.

Desimal Nokta Programlama

Bazi harf adresleri sayisal degerlerin reel olarak (ondalikli) belirtilmesine imkan tanirlar.
Bunlara iliskin örnek olarak X, Y ve R harf adresleri verilebilir. CNC kontrol
sistemlerinin mevcut modellerinin hemen hemen tamami desimal noktanin her bir harf
adresinde kullanilmasina imkan tanirlar. Örnegin X3.062 degeri X ekseni üzerinde
pozisyon degerini belirtmede kullanilabilir.

Diger yönden, bazi harf adresleri tam sayilari ile belirtilecek sekilde kullanilir. Bunlara
örnek olarak is mili devrinin S, Takim numarasinin T, Sira numarasinin N, Hazirlik
fonksiyonunun G ve ek fonksiyonlarin M sayisal degerlerinin tam sayi olarak belirtilmesi
gösterilebilir. Daha detayli bilgi almak için CNC kontrol sistemi imalatcilari kataloglarina
basvurulabilir.


Diger Programlanabilir Fonksiyonlar

CNC kontrol sisteminlerinin hemen hemen tamamin eksen hareketleri haricinde
programlanabilir fonksiyonlara sahiptir. Günümüzün CNC ekipmanlarinda, makina ile
ilgili olan asagi yukari hersey programlanabilmektedir. Örnegin CNC isleme
merkezlerinde is mili devri ve dönme yönü, sogutma suyu, takim degistirme ve makina ile
ilgili çogu fonksiyonlar programlanabilir degerlerdir. Tüm CNC ekipmanlari kendilerine
özgü programlanabilir fonksiyonlara sahiptir. Ek olarak prob sistemleri, takim boyu
ölçme sistemleri, palet degistiriciler ve adaptif kontrol sistemleri gibi bir takim
aksesuarlar CNC kontrol sistemlerinde ve bunlarin akuple edildigi CNC tezgahlarda
bulunabilmekte ve programlanabilmektedir.
Programlanabilir fonksiyonlar listesi makinadan makinaya degismektedir. Bu sebeple
kullanicinin her bir CNC takim tezgahi modeli için bu programlanabilir fonksiyonlarin
neler oldugunu ögrenmesi gerekmektedir. “Temel Kavramlar #2” bölümünde degisik
makina modellerinin ne tür programlanabilir fonksiyonlara sahip olabilecegi konusuna
kisaca deginilecektir.

Bölüm-2

Makinanin Taninmasi (Temel Kavramlar #2)

CNC tezgah kullanicisinin öncelikli olarak kullanacagi tezgahin genel yapisini bilmesi gereklidir. Genel
olarak herhangi bir CNC tezgahi iki farkli bakis açisi ile degerlendirmek gereklidir. Temel kavramlar #2
olarak adlandirilan bu kisimda, makinanin programci bakis açisi ile nasil degerlendirilecegini ögrenecegiz.
Temel Kavramlar#7 bölümünde ise; CNC tezgahin operatör bakis açisi ile degerlendirilmesi ele alinacaktir.

Temel Isleme Pratigi

CNC tezgah ile çalismaya baslanmadan evvel öncelikli olarak CNC tezgahin temel isleme pratiginin
kavranmasi gereklidir. Herhangi bir CNC tezgahtaki isleme pratiginin öncelikli olarak bilinmesi, bu tezgah
ile ne tür islemlerin yaptirilabileceginin önceden tahmin edilmesini saglar. Örnegin CNC Isleme merkezi ile
çalisacak olan bir elemanin; frezeleme, bara ile delik isleme, matkap ile delik delme v.b. gibi islemleri
öncelikli olarak bilmek zorundadir. Genel olarak CNC tezgah programlama denilen olay bu islemlerin CNC
tezgahta nasil yaptirilabileceginin ögrenilmesinden baska bir sey degildir. Eger islenemek amaciyla CNC
tezgahta programlanacak olan parça üzerinde, yapilabilecek isleme operasyonlarini önceden zihnimizde
canlandirabiliyorsak; programlama denilen olay sadece bu hareketlerin CNC tezgaha kaydedilmesinden
baska bir sey olmayacaktir.
Örnegin CNC tornalarda tezgah programlama egitimi alan bir personelin, öncelikli olarak kaba, finis
tornalama, kaba ve finis delik isleme, kanal açma, dis açma, pah kirma gibi kavramlari önceden bilmesi
gerekmektedir. Bahsedilen bu islemleri, belirli bir isleme sirasi takip ederek gerçeklestirme kabiliyetine
sahip olan bir CNC tornada, bütün bu operasyonlarin sira ile bir programda yaptirilabilmesi gereklidir.
Dolayisiyla; CNC tezgah programcisinin öncelikli olarak parça üzerinde yapilacak islemlere ait bir islem
sirasini hafizasinda canlandirmasi gereklidir. Makina ilgili olan temel isleme pratigini anlamaksizin
CNC tezgah programlamasini ögrenmeye çalismak, uçus dinamigi ve uçus temellerini anlamadan bir
uçagin uçurulmaya çalisilmasina benzer.
Programci açisindan baktigimizda, yeni bir CNC tezgahi ögrenmeye baslamadan evvel dört temel alan
üzerinde yogunlasarak bilgi sahibi olunmasi gerekmektedir. Ilk olarak makinanin ana bilesenleri
taninmalidir. Ikinci olarak makinada bulunan eksenlere ait hareket yönlerini çok iyi bir sekilde tasavvur
edilebilmelidir. Üçüncü olarak makina üzerine monte edilmis olan aksesuarlar hakkinda bilgi sahibi
olunmalidir. Son olarak da makina ile sunulan programlanabilir fonksiyonlarin neler oldugu ve bunlarin
nasil programlandigi ögrenilmelidir.

Makina Aksamlari-bilesenler

CNC tezgah ile çalismaya baslamadan evvel; her ne kadar bir CNC tezgah tasarimcisi kadar olmasa da,
CNC tezgahin nasil bir yapiya sahip oldugunun bilinmesi gerekir. Bu sayede makina ile ne çesit islemlerin
yapilabileceginin belirlenmesi saglanir. Yaris arabasi kullanan bir Formula 1 pilotunun süspansiyon, frenler,
içten yanmali motorlarin çalisma ilkesi gibi kavramlari bilmesinin gerekli oldugu gibi; CNC tezgah
kullanmaya yeltenen bir kisinin de, öncelikli olarak makinanin ana bilesenlerini bilmeye gereksinimi vardir.
Egik yatakli bir CNC torna tezgahini göz önüne aldigimizda; programcinin yatak, kizak sistemi, fener mili,
taret –otomatik takim degistirici – (rovelver) konstrüksiyonu, punta ve ayna ve aksaminin temel yapisini
bilmesi gereklidir. Makinanin yapisi ile ilgili bilgiler tezgah kullanim kilavuzunun ve montaj resimlerinin
incelenmesi ile elde edilebilir. Kullanim kilavuzlarinin ve montaj resimlerinin incelenmesi sirasinda,
programcinin asagida belirtilen noktalar üzerinde yogunlasmasi ve bunlar ile ilgili olarak bilgi toplamasi
gereklidir.
1. Tezgahin azami devri nedir?
2. Tezgah sonsuz devir kontrollu mü? Belirli devri araliklari ile devir kumandasi yapilmakta ise; tezgah
kaç tane devir kademesinden olusmaktadir ve bu devir araliklarinin geçis devirleri nelerdir?
3. Is mili ve eksen sürücü motorlarinin güçleri nelerdir?
4. Her bir eksene ait azami hareket mesafesi nedir?
5. Makinaya kaç adet takim monte edilebilmektedir?
6. Monte edilen takimlarin tipleri nelerdir ve baglanti sistemi nasildir?
7. Takimlarin degistirilmesi nasil yapilmaktadir?
8. Makinanin kizak yapisi ne tiptedir(kutu kizak, kirlangiç ve/veya lineer kizak)?
9. Makinanin bosta hareket hizi nedir?
10. Makinanin azami kesme hizi nedir?

Makina kapasitesi ve makina yapisi hakkinda ne kadar fazla bilgi sahibi olunursa; makina ile olan
yabancilik o kadar azalir, ve programlama sirasinda kendimizi daha rahat hissederiz.

Hareket Dogrultulari (Eksenler)

CNC tezgah programcisi, tezgah üzerindeki eksen sayisini ve bunlarin hareket yönlerini bilmek zorundadir.
Eksen isimleri ve dogrultulari tezgah tiplerine göre degisir. CNC Isleme merkezlerindeki eksen hareket
yönleri ile CNC Torna, CNC Tel Erezyon , CNC Dalma erezyon v.b. tezgahlardaki eksen hareket yönleri
birbirinden farklidir. CNC tezgahlarda her bir eksen bir harf ile belirtilirler. CNC tezgahlarda kullanilan
yaygin eksen isimleri lineer eksenler için X,Y,Z,U,V,W ve döner eksen için A,B,C seklinde belirtilir. Sekil-
1’de CNC Dik Isleme merkezine ait eksen hareket yönleri gösterilmektedir. CNC Takim tezgahlari
literatüründe, her bir tezgah tipi için; eksen hareketleri, bu eksenlere ait yönler, bu eksenlerin hangi harfler
ile belirtilecegi standart olsa da; bunlarin CNC tezgah kullanim kilavuzu incelenmek suretiyle tekrar teyid
edilmesi gereklidir. Temel kavramlar #1 kisminda bahsedildigi gibi eger programci, herhangi bir eksene,
veya ayni anda iki eksene, veya ayni anda üç eksene hareket verdirmek istediginde; bu eksene uygun
düsen harfin yanina, verilecek hareket miktarinin sayisal degerini yazmak zorundadir. Örnegin X ekseninin,
kullanilan programlama moduna bagli olarak (G90-mutlak-), program referans noktasindan 35.535 mm
uzakta olan bir konuma tasinmasi gerektiginde programda (G90) X35.535 seklinde bir kod vermesi gerekir.
Benzer sekilde X ekseninin, bulundugu noktadan (mevcut konumdan) 35.535 mm (X ekseni dogrultusunda)
uzakta olan noktaya hareket ettirilmesi için, (G91) X 35.535 seklinde hareketin kodlanmasi gereklidir.


Sekil 1- CNC Dik Isleme Merkezinde eksenler ve eksen hareket yönleri


Sekil 2- Kartezyen koordinat sistemi ve eksen isimleri, döner eksenler ve eksen isimleri

CNC Tezgahlarda lineer –dogrusal- hareket yapan eksenler X,Y, Z, U, V, W gibi eksen isimleri ile
adlandirilirlar. Ayni sekilde döner tabla v.b. gibi ünitelerden ibaret olan döner eksenler de; A,B ve C
seklinde kendilerine özgü isimler ile anilirlar. Burada yeri gelmisken kartezyen koordinat sisteminden ve
kartezyen koordinat sisteminde döner eksenlerin nasil belirtileceginden kisaca bahsedelim. Kartezyen
koordinat sistemi, uzayda aralarinda 90° (derece) açi bulunan üç düzlemin olusturdugu koordinat eksenleri
üzerinde tanimlanan sistemdir. Bu düzlemlerin kesisim noktasi orijin noktasi olarak adlandirilir. Kesisim
noktalarinda, her bir eksen dogrultusunda çizilen temel çizgiler ile olusturulan koordinat sistemi kartezyen
koordinat sistemi adini alir. Bu eksenler üzerinde bir döner eksen bulunmasi halinde ise; bunlar sirasiyla X
ekseni üzerindeki bir döner eksen A, Y ekseni üzerindeki bir döner eksen B ve Z ekseni üzerindeki döner
eksen ise C seklinde tanimlanir. Sekil-2’de kartezyen koordinat sistemi ve bunlara ait olan döner eksenler
gösterilmektedir. Simdi bir basit test olarak burada gösterilen döner eksenlerin Sekil-1’de gösterilen döner
eksenler ile uyumlu olup olmadigini kontrol ediniz. Görülmektedir ki yukarida bahsedilen kurala uyarak
eksen isimleri adlandirilmaktadir.
Sekil-2’de tanimlanan döner eksenlerde programlama sirasinda, koordinat degerleri derece cinsinden
belirtilir. Örnek olarak mutlak programlama modu kullanilmak suretiyle verilen (G90) B45.0 kodu, X
ekseni üzerinde tanimlanan döner eksenin, eksen referans noktasina (is parçasi sifir noktasi) göre 45
derece dönmesi için verilen koddur.

Eksenlere Ait Referans Noktalari

CNC tezgahlarin çogu; kullandigi eksenler üzerinde baslangiç veya referans pozisyonu olarak önceden
tanimlanmis bir konumu referans noktasi olarak kullanirlar. Kontrol sistemi imalatcilari bu konumu sifira
gönderme pozisyonu, bazilari home(ev) pozisyonu, bazilari ise grid zero (izgara sifiri) olarak
adlandirmaktadirlar. Her ne sekilde adlandirilirsa adlandirilsin, çogu kontrol sistemi imalatcilari
sistemlerinde hareketleri verdirebilmek için, bu hassas referans noktasini kontrol esnasinda kullanirlar. Her
eksenin kendine özgü tanimlanan referans noktalari, tezgah açildiginda tezgahin bu konumlara
gönderilmesi suretiyle, tezgahin mekanik pozisyonu ile kontrol sisteminin pozisyonunun senkronize
edilmesinde kullanilir. (Senkronize kelimesi kontrol sistemindeki pozisyon degeri ile CNC tezgahtaki
pozisyon degerinin çakistirilmasi anlaminda kullanilmistir.) Bu sayede sistem pozisyonu ile tezgah mekanik
pozisyonu bire-bir uyumlu olur.
Her bir eksen için tanimlanan bu spesifik referans noktalari, makinadan makinaya degismektedir. Çogu
takim tezgahi imalatcisi firma, eksenlerin + konumlarinin uç noktalarini referans noktasi olarak tanimlarlar.
Bununla birlikte kullanilacak olan CNC tezgah için, referans noktalarinin nerelerde tanimlandigini tesbit
etmek amaciyla, tezgah kullanim kilavuzuna basvurulmalidir.

Makina Aksesuarlari

CNC tezgah programcisinin, önceden bilgi sahibi olmasi gerekli alanlardan üçüncüsü de; tezgaha monte
edilen aksesuarlar hakkinda bilgi sahibi olmasidir. Bu aksesuarlarin bazilari, takim tezgahi imalatcisi
tarafindan yapilmis olabilir. Takim tezgahi imalatcisi tarafindan yapilmis olan aksesuarlarin, tezgah
kullanim kilavuzundan dikkatli bir sekilde incelenmesi gereklidir. Takim tezgahi imalatcisi tarafindan
yapilmamis; buna mukabil tezgaha monte edilmis olan aksesuarlarin ise, bunlara ait özel kullanim
kilavuzlarindan, ayriyeten dikkatli bir sekilde incelenmesi gereklidir. Bazi aksesuarlar ise makina harici
aksesuarlar olabilir, bu durumda ise bunlara ait olan kataloglarin ve kullanim talimatlarinin okunup gözden
geçirilmesi gerekir.
Isleme merkezlerinde olmasi muhtemel olan CNC tezgah aksesuarlarina örnek olarak; prob sistemleri,
takim boyu ölçme cihazlari, ölçme sistemleri, otomatik palet degistiriciler, adaptif kontrol sistemleri, fener
mili sogutma üniteleri, devir artiricilar v.b. gösterilebilir.

Programlanabilir Fonksiyonlar

CNC programcisi; ayni zamanda CNC tezgah ile birlikte gelen fonksiyonlarin, hangilerinin
programlanabilir olduklarini ve bunlar ile ilgili olan komutlari ögrenmek zorundadir. Düsük maliyetli bir
CNC tezgahta çogu makina fonksiyonlari, manual olarak yaptirilmaktadir. Bazi CNC Freze tezgahlarinda
ise, programlanabilir fonksiyon olarak sadece eksen hareketleri göze çarpabilir. Bu CNC freze
tezgahlarinda, is mili devrinin ve dönme yönünün belirtilmesi, sogutma suyunun açilmasi ve takim
degistirme islemlerinin, operatör tarafindan manual olarak yerine getirilmesi gerekmektedir.
Üstün kontrol yapisina sahip kalbur üstü CNC tezgahlarda ise; asagi yukari hersey programlanabilir sekilde
gelmekte, ve operatöre sadece is parçalarini baglayip sökme gibi basit bir görev birakilmaktadir. Program
yazilip isleme operasyonuna geçildiginde, operatör diger isleri yapmak için serbest kalmaktadir.
Kullanilacak olan CNC tezgahta hangi fonksiyonlarin programlanabilir, hangilerinin ise manual olarak
kullanildigini ögrenmek için, CNC tezgah kullanim kilavuzuna basvurulmasi gerekmektedir. CNC
tezgahlarda ne çesit programlanabilir fonksiyonlar oldugu konusunda bir fikir verebilmek amaciyla asagida
bunlara ait kisa bir liste çikarilmistir.

Is mili Kontrolu.

CNC tezgahlarda “S” is mili devrini belirtmede kullanilir. Is mili devrini belirtmek için
“S” adresinden sonra sayisal bir degerin yazilmasi gerekmektedir. Örnegin S1500 seklinde bir kod tezgahta
programlandiginda, is milinin 1500 dev/dak da döndürülmek istendigi anlasilmaktadir. Is milinin hangi
tarafa dönecegi M03 veya M04 kodlari ile belirtilir. M03 kodu verildiginde is mili saat ibresinin dönüsü
yönünde, M04 kodu verildiginde ise, saat ibresi dönüs yönünün tersi yönde döndürülecegi belirtilir. Is
milinin dönmesini durdurmak için M05 kodu kullanilir.

Otomatik Takim Degistirici (Isleme Merkezleri).Isleme merkezlerinde makinaya monte edilen takim
degistirici (magazin) ile, hangi takimin is miline takilacagi, T harfini takiben takim numarasinin verilmesi
suretiyle belirtilir. Çogu CNC isleme merkezlerinde, takim degistirme islemi M06 kodu ile yerine getirilir.
Genel olarak isleme merkezlerinde iki tip magazin göze çarpar. Bunlardan birincisi semsiye tipi (carouselumbrella
type) olarak adlandirilan magazin digeri ise; Kol tipi –yandan - (arm type) magazin seklindedir.
Kol tipi magazin yapisinda olan bir isleme merkezinde, sadece T kodu ve takim numarasinin verilmesi
suretiyle, takim magazinden bekleme konumuna alinir. Bunu takiben, ayri bir program satirinda M06 kodu
verilmek suretiyle, takim bekleme konumundan is miline alinir. Bu operasyon semsiye tipi magazinlerde T
kodunun yaninda M06 seklinde belirtilmesi suretiyle yerine getirilmektedir. Buna mukabil semsiye tipi
magazinlerde, takim degistirme operasyonunun yerine getirilmesi için is milinin karsisinda olan cepin
kesinlikle bos olmasi gerekmektedir. Ayni kural kol tipi magazinlerde yoktur. Bu sebeple kol tipi
magazinlerde, takim degistirme operasyonu semsiye tipindeki magazinlere oranla biraz daha hizlidir. Ve
genel olarak kol tipi magazinler semsiye tiplere oranla, daha fazla takim tasima kapasitesine sahiptir.

Sogutma Suyunun Kontrolu.CNC tezgahlarin tamaminda M08 kodu sogutma suyunu açmak amaciyla
kullanilmaktadir. Eger isleme merkezine kilavuz yagi ünitesi monte edilmis ise, kilavuz yagi ünitesinin
kodu ise genelde M07 seklinde verilir. Her iki ünitenin de kapatma kodu M09 kodudur.

Otomatik Palet Degistirici.Her ne kadar genel bir kural olmasa da M60 kodu palet degistirme kodu olarak
kullanilir. M61, A paletinin hazirlik bölgesinden çalisma bölgesine alinmasi, M62 kodu, B paletinin hazirlik
bölgesinden çalisma bölgesine alinmasi amaciyla kullanilmaktadir.

Diger Programlanabilir Fonksiyonlar

Belirtildigi gibi, programlanabilir fonksiyonlar makinadan makinaya degismektedir. Gerçek programlama
komutlari da; ayni sekilde makina imalatcisindan imalatcisina degisecektir. Kullanilacak olan CNC takim
tezgahi ile, ne tip programlanabilir fonksiyonlarin temin edildiginin ve bunlari kontrol eden M kodlarinin
neler oldugunun, kullanim kilavuzlarinin incelenmesi suretiyle kontrol edilmesi gereklidir. Yaygin olarak,
M kodlari takim tezgahi imalatcisi tarafindan, kullanici vasitasiyla programlanabilen ON/OFF (aç/kapa)
fonksiyon anahtarlari olarak kullanilir. CNC programinin hazirlanmasi sirasinda, bu programlanabilir
fonksiyonlara gereksinim duyulmaktadir, bu sebeple bunlarin önceden bilinmesi gerekmektedir.
Sonuç : Bu bölümde CNC tezgahlara ve genel olarak CNC isleme merkezlerine operatör bakis açisi ile nasil
bakilacagi degerlendirildi. Bahsedildigi gibi, CNC tezgahi programlamaya baslamadan evvel, tezgahin
genel yapisinin detayli olarak incelenmesi, verimli olarak parça isleme programi yazabilmenin anahtaridir.
Araba kullanmayi bilmeyen bir elemani, Formula 1 yarislarina katilmaya zorlamanin pek akil kari bir sey
olmayacagi gibi, tornaciligi bilmeyen bir elemana CNC torna kullanmayi ögretmek, frezecilikten anlamayan
bir elemana da, CNC Freze veya CNC Isleme Merkezi kullanmayi ögretmek pek akil kari degildir.
Gelecek bölümde CNC tezgahlarda kullanilan hareket tipleri ve interpolasyonlardan bahsedecegiz.

Bölüm-3

CNC Hareket Tiplerinin Anlasilmasi

Temel Kavramlar #1 bölümünde, kartezyen koodinat sisteminin kullanilmasi suretiyle eksen hareketlerinin
bitis noktalarinin, programda nasil kod olarak verildigi üzerinde durulmustu. Temelkavramlar #1
bölümünde, her bir hareket için CNC tezgahin takim hareketine ait bi tis noktasi pozisyonlarini nasil
belirledigi konusu üzerinde durmustuk. CNC takim tezgahlarinda hareketi etkin bir sekilde kumanda
edebilmek için, bitis noktasi pozisyonlarinin haricindeki bir takim kavramlara da gereksinim
duyulmaktadir.
CNC kontrol sistemi imalatcilari, hareket komutlarinin mümkün olan en basit sekilde programci tarafindan
kodlanabilmesi amaciyla oldukca büyük çaba harcamaktadirlar. CNC tezgahlardaki temel hareket tipleri
yaygin olarak kullanildiklarindan dolayi; CNC kontrol sistemi imalatcilarinin sunmus oldugu interpolasyon
fonksiyonlari sayesinde, CNC tezgah kullanicisina degisik tipte interpolasyon (CNC tezgahin verilen iki
nokta arasindan geçis sekli) yaptirma imkani taninmaktadir.

Interpolasyonun Nedir?
Örnek olarak, programda verilen bir komut vasitasiyla, sadece lineer eksende tezgahi hareket ettrirmek
istedigimizi varsayalim. X eksenini program sifirindan itibaren pozitif tarafta 10 mm olan bir konuma
hareket ettirmek isteyelim. Bu takdirde, X10.0 seklindeki bir kodun (mutlak mod kabul edilmekte)
programda belirtilmesi gerekmektedir. Bu hareket esnasinda, makina tami tamina dogru bir çizgi boyunca
verilen noktaya hareket edecektir (Sadece tek eksen hareketi olmasi sebebiyle). Simdi program sifir
noktasindan 10.0 mm yukarida olan bir pozisyonu da hareket kodunun içinde (X hareketi ile birlikte)
bulundurmak istedigimizi varsayalim. Bu komut kullanilmak suretiyle konik bir hareket verdirme veya is
parçasi üzerinde bir pah kirma islemi yapilabilir. Kontrol sisteminin programlanan bitis noktasina tamtamina
dogru bir çizgi boyunca gidebilmesi için, X ve Y ekseni hareketlerinin mükemmel bir sekilde
senkronize (es zamanli hareket) edilmesi gerekir. Ayni sekilde, eger hareket esnasinda bir isleme
operasyonu yerine getirilecek ise, kizak eksenlerinin ilerleme orani (isleme hizi) da ayni sekilde
belirtilmek zorundadir. Bu ancak lineer interpolasyon vasitasiyla yapilabilir.


Sekil 1- Lineer interpolasyonda eksen hareketleri

Lineer interpolasyon ile, takim hareket baslangiç noktasindan bitis noktasina, baslangiç noktasi ile bitis
noktasini birbirine baglayan bir dogru boyunca, mümkün olan en küçük hata ile bu dogru üzerinde kalacak
sekilde, verilen eksenler boyunca küçük artim birimleriyle hareket saglayarak, kontrol sistemi tarafindan
hareket ettirilir. Günümüzün CNC takim tezgahlari ile, takim tezgahinin hassas bir sekilde lineer hareket
yapabilmesi imkan dahilindedir (0.001 mm veya 0.0001mm). Lineer interpolasyon esnasinda CNC
kontrol sisteminin gerçekte nasil bir hareket ile programlanan yolu takip ettigi Sekil 1- de
gösterilmektedir.

Benzer sekilde CNC takim tezgahlarindaki bir çok uygulama, takim tezgahinin dairesel hareketleri yerine
getirebilme kabiliyetine sahip olmasini gerekli kilmaktadir. Dairesel interpolasyon gerektiren uygulamalar
arasinda, tornalarda yariçap vermek suretiyle bir egrinin islenmesi, radyus verme; isleme merkezlerinde ise
konturlar üzerinde bulunan egrisel yüzeylerin frezelenmesi v.b. gösterilebilir. Bu tipteki bir hareket Dairesel
interpolasyona gereksinim duymaktadir. Lineer interpolasyonda oldugu gibi, kontrol sistemi programlanan
dairesel yol üzerinde takimin minimum hata ile gezebilmesini temin etmek için üzerine düsen görevi yerine
getirir. Sekil 2 de CNC kontrol sisteminin dairesel interpolasyon esnasinda eksenlere nasil bir hareket
verdirdigi gösterilmektedir.


Sekil 2- Dairesel Interpolasyonda eksen hareketleri

Takim tezgahinin kullanim alanina bagli olarak, takim tezgahi ile birlikte diger interpolasyon tiplerinin de
bulunabilecegi akilda tutulmalidir. Bunlar arasinda göze çarpanlar Helisel interpolasyon, spline (yilan egri)
interpolasyonu, ve disli profili sekli olan involute (evolvent) interpolasyonu gösterilebilir. CNC kontrol
sistemi imalatcilari kontrol sistemlerinin kolay programlanabilecek bir yapiya sahip olabilmesi için
ellerinden geleni yapmaktadirlar. Örnegin çogu isleme merkezi kullanicilari, vida açma operasyonlarini
sahip olduklari makina üzerinde yerine getirebilmektedirler. Vida açma esnasinda (helisel interpolasyon),
takim tezgahi iki eksen boyunca dairesel hareket yaparken (genel olarak X ve Y), üçüncü eksende de lineer hareket yapar (genelllikle Z). Bu sekildeki bir interpolasyon vida helisinin islenmesine imkan tanir. CNC tezgah kullanicilarinin bu tipteki bir fonksiyona gereksinimleri olabilecegi düsüncesi ile CNC kontrol sistemi
imalatcilari bu özelligi ek olarak Helisel Interpolasyon adi altinda sunarlar.


Torna tezgahlarinda tarete monte edilen tahrikli takim kullanilmasi, ayna sisteminin ek bir eksen vasitasiyla (Cekseni) kontrol edilebilmesi, polar koordinatlarin kullanilmasi suretiyle is parçasi çevresi boyunca frezeleme islemi yaptirilabilir. Bu tipteki bir interpolasyon polar koordinat interpolasyonu olarak adlandirilir.Konumuz disinda oldugundan dolayi fazla deginilmeyecektir.

Sekil 3- Üç farkli hareket tipinin gösterildigi örnek parça ve programi

Bu özel örnekte, bir is parçasi etrafinda frezeleme islemi yapmaktayiz. Freze olarak 20 mm çapinda bir
parmak freze kullanmakta ve parmak frezenin hesaplanan merkez koordinatlari kullanilmak suretiyle
programi olusturmaktayiz. Program takim hareketinin 1…8 sirasinda olacak sekilde isleme operasyonu
yapilacagina göre yazildiginda asagida gösterilen program kodu elde edilir. Sonradan temel kavramlar #4
kisminda is parçasi konturunun programda gerçek bir sekilde verilmesi üzerinde duracagiz.
NOT: PROGRAM TAKIM MERKEZI KOORDINATLARINA GÖRE YAZILMISTIR!!!
%
O2 (Program numarasi)
N005 G54 G90 S350 M3 (koordinat sisteminin, mutlak mod seçimi, is miline
devir verme
ve döndürme)
N010 G00 X-19.31 Y-10.79 ( 1 nolu pozisyona hizli hareket)
N015 G43 H01 Z-0.5 (takim boyu telafisini verme ve referans yüzeyden
asagiya hizli hareket)
N020 G01 X15.00 Y0.0 F3.5 (2 noktasina dogrusal hareket ile isleme)
N021 G01 X45.0 (3 noktasina dogrusal hareket)
N025 G03 X60. Y15. R15.0 (4 noktasina dairesel hareket)
N030 G01 Y25. (5 noktasina dogrusal hareketle isleme )
N035 G03 X45. Y40. R15.0 (6 noktasina dairesel hareket ile isleyerek gitme)
N040 G01 X15.0 (7 noktasina dogrusal hareketle isleme )
N045 G03 X0.0 Y25.0 R15.0 (8 noktasina dairesel hareket ile isleyerek gitme)
N050 G01 Y15.0 (9 noktasina dogrusal hareket)
N055 G03 X15. Y0.0 R15.0 (1 noktasina dairesel hareket)
N060 G00 Z5.0 (Takimi geri çikarma)
N065 G28 G91 Z0 (Takimi Z eskeninde sifira gönderme)
N070 M30 (Program sonu, basa dön)
%

Her ne kadar bu program ile verilen kodlarin tamamini anlamasaniz dahi, hareket komutlari (G00,G01,G02
ve G03) verildigi durumda ne oldugu üzerinde yogunlasmaya çalisin. Parantez içinde belirtilen mesajlar her
bir kod blogu ile ne ifade edildiginin anlasilmasi amaciyla yazilmistir.

Yaygin Olarak Kullanilan Üç Temel Hareket Tipi

Her ne kadar yeni kontrol sistemleri çesit olarak fazla sayida interpolasyon fonksiyonu saglasa da; CNC
kontrollerin hepsinde kullanilan interpolasyon tiplerini öncelikli olarak bir gözden geçirelim. Her bir
interpolasyon tipini kisa bir sekilde tanimladiktan sonra, yukarida verilen program örnegini bir daha inceleyin.

Bu hareket tiplerinde ortak olan iki temel düsünce vardir: Ilk olarak bunlar modaldir. Modal kelimesi,
ayni türden baska bir komut belirtilene kadar aktif olan kod anlamina gelir. Örnegin, ardarda ayni
tipteki hareketler verilecek ise, bu harekete uygun düsen G kodu ilk komutda belirtilir, diger kodlarda belirtilmesine gerek yoktur.

Ikinci olarak, hareketin bitis noktasi her bir hareket kodunda belirtilmek zorundadir. Bu bitis
koordinatlari, tezgahin mevcut pozisyonu baslangiç pozisyonu olarak alinir.

Hizli Hareket (Ayni Zamanda Pozisyonlama Olarak da Adlandirilir)

Bu hareket tipi ile, tezgah programda verilen hareket koduna (bitis noktasi) tezgah imalatcisi tarafindan
tesbit edilen hizda (bosta hareket hizi) gider. Isleme çevrimi esnasinda takimin kesme yapmadigi
konumlarda isleme zamaninin azaltmak amaciyla belirtilir. Hizli hareketin yaygin olarak kullanildigi
yerler takimin kesme konumuna pozisyonlandirilmasi, takimin kesme konumundan uzaklastirilmasi, sikma
aparatlari ve diger engeller arasinda hizli bir sekilde takimi hareket ettirmek, ve program esnasinda kesme
hareketinin olmadigi diger kisimlar gösterilebilir. Tezgahin bosta hareket hizinin ne oldugu takim tezgahi
kullanim kilavuzu incelenmek suretiyle tesbit edilebilir. Bir örnek olarak 10 000 mm/dak verilebilir. Genel
olarak bu hiz degeri son derece yüksektir (bazi makinalarda 25 400 mm/dak). Bu sebeple programlama
esnasinda yapilan hizli hareket kodlarinin test edilmesi sirasinda operatörün son derece dikkatli olmasi
gerekir. Çok sükür ki; çogu CNC takim tezgahi imalatcisi operatör paneline koyduklari bir anahtar
vasitasiyla, operatörün bu hiz degerini azaltmasina imkan tanimaktadir. Tüm CNC takim tezgahlarinda
hizli hareketi program içinde belirtmek için G00 (G0) kodu kullanilmaktadir. Programda hizli hareket
ile pozisyonlama yapmak için G00 kodunun yanina hareket edilecek noktanin bitis noktasi koordinatlari
eklenir. Örnegin programda mutlak modda(G90) G00 X150. Y200. kodu verildigi takdirde tezgah program
sifir noktasindan X ekseninde 150 mm, Y ekseninde 200 mm uzakta olan noktaya hizli hareket ile
pozisyonlandirilir.

Hizli hareket kodu ayni anda iki veya üç eksende de verildigi durumda eksenlerin ne tür hareket yapacagi
konusunda kontrol sistemi imalatcilari arasinda farklilik bulunmaktadir. Çogu kontrol sistemlerinde, makina
tüm eksenlerde mümkün olan en yüksek hizda gidecek sekilde, hareket eder. Bu durumda, diger eksenler
verilen pozisyona ulasmadan evvel eksenlerden bir tanesi hedef pozisyona varacaktir (non-interpolation
type positioning). Bu sekildeki bir hizli hareket kodunda, hizli hareket esnasinda dogrusal bir hareketten söz
edilemez ve programcinin bu hareketi vermesi halinde, eksen hareketi sirasinda bir engel ile karsilasilip
karsilasilmayacagina dikkat etmesi gerekir. Bazi kontrol sistemlerinde ise, ayni anda birden fazla eksen
hareketinin G0 hizli hareket kodu ile verilmesi durumunda eksenler dogrusal olarak hareket eder
(interpolation type positioning). Fanuc ve Mitsubishi kontrol sistemlerinde bu hareket tipi parametre ile
ayarlanabilmektedir.

Dogrusal Hareket

Lineer interpolasyon konusunda önceki bahislerde belirttigimiz gibi, bu hareket tipi, takim tezgahi
eksenlerinin tami-tamina dogrusal bir hareket yapacak sekilde kumanda edilmesini saglar. Bu hareket tipi
ayni zamanda hareket esnasinda programciya isleme hizinin (feedrate-ilerleme orani) belirtilmesine de
imkan tanir. Dogrusal hareket, delik delme, yüzey frezeleme, kanal açma, konik isleme v.b. gibi dogrusal
kesme isleminin gerekli oldugu her yerde kullanilabilir.

Kizak ilerleme hizinin (isleme hizi) programlanmasi, makina tipine göre farklilik gösterir. Genel olarak
isleme merkezlerinde isleme hiz mm cinsinden dakikadaki ilerleme miktari olarak belirtilirken, CNC
tornalarda bu deger devir basina mm cinsinden ilerleme miktari olarak belirtilmektedir.
Dogrusal hareketi belirtmek için G01 kodu kullanilir. Kodun dogru bir sekilde kullanilabilmesi için; G01
kodunu takiben bitis noktasi koordinatlarinin, kodun baslangicina kadar ilerleme degeri belirtilmemis ise; F
ile ilerleme degerinin de verilmesi gerekir. Örnek G01 X20. Y25. F200.

Dairesel Hareket

Bu hareket tipi CNC tezgah eksenlerinin dairesel yol seklinde hareket etmesini saglar. Dairesel
interpolasyonu tanitirken belirttigimiz gibi, bu hareket tipi isleme operasyonu esnasinda dairesel
hareketlerin yaptirilmasi amaciyla kullanilir. Su ana kadar ilerleme hakkinda belirttigimiz her sey bu
hareketde de geçerlidir.
Dairesel hareket için iki farkli G kodu kullanilmaktadir. G02 kodu ile saat ibrelerinin dönüs yönünde bir
dairesel hareket yaptirilirken; G03 kodu ile saat ibrelerinin dönüs yönünün tersi yönde bir dairesel hareket
yaptirilir. Hangi kodun kullanilacagini belirlemek için, takimin bulundugu mevcut konumdan, hareket
edilecek noktaya dogru yariçapi belli olan bir yay çizilir. Dairesel interpolasyonda takim bu yay üzerinde
kalacak sekilde hareket eder. Eger bu yay saat ibrelerinin dönüs yönünün tersi yönde olacak sekilde bir
hareketi CNC tezgaha verdirecek ise, G03; tersi yönde yani saat ibreleri dönüs yönünde bir hareket
verdirecek ise G02 kodu kullanilir.
Ek olarak dairesel hareket, bir sekilde, takimin üzerinde hareket edecegi yayin yariçapinin verilmesini
gerekli kilar. Yeni CNC kontrol sistemlerinde bu “R” adresini takiben bir sayisal degerin verilmesi suretiyle
belirtilmektedir. Eski kontrol sistemlerinde ise, yön vektörleri (I, J ve K olarak belirtilen) kullanilmak
suretiyle kontrol sistemin yay merkezinin yeri tarif edilir. Yön vektörlerinin nasil programlandigina göre
kontrol sistemleri farklilik arzettiginden, ve yariçapi “R” ile belirtmek çok daha popüler oldugundan dolayi,
bundan sonraki bahislerde geçecek olan dairesel interpolasyonda yay yariçapi “R” cinsinden belirtecegiz.
Yön vektörleri hakkinda daha fazla bilgi almak için, kontrol sistemi kullanim kilavuzuna basvurulmalidir.